Тобыль Тольыстан

thaitsihu_bemirza

Йаъан Европа апны аэнциклопедистква: аурышвква дрыман Ломоносов М., аукраинква – Сковорода Г… ХIара «напIыкI азна» ахIа йнамдзауа абазаква хIыхъазла Тольыстан хIкультура анархараква зымгIва гIазцIазкIуа энциклопедията хIтурых далазлуштI.
ТхIайцIыхв Б.


laguch_jemlidin

Сара абаза культура атшауацIнарыхра апны бзиракI счпазтын ауи апны цхърагIагIв дута йсзалыз Тобыль Т. йгвыбзыгъара, йлитература ршIыйара ракIвпI.

ЛагIвычв Джь.


mhtse_kerim

АбазазаджвыкI адунай дъадзакву Тольыстангьи дыквызлуштI. Ауи зны абаза кыткI апны абаза пхIвыскI дгIалрийын дгьымпсыхтI, апсра дайгIайын йуагIа рпны дгIанхатI. Ауи зйылшазгьи ари акIвызшва йызбитI: йпсы ацкIысгьи бзи йбуз йуагIа дрылцIхныс йгвы йгьамуытI.

Мыхц Кь.


Абазаква уахьчIвагьи апхъахьылагьи хIцри бызшвала хIыгIвуазтын, хIапхьузтын, хIлитератури хIкультури рыцIагьи тшауацIырхуазтын, уахьчIвагьи апхъахьылагьи хIабанпараква рхъа аладухауата хIара хIабазапIхIва багъьата йгIагылуазтын – арат зымгIва рпны збзихара дута йалу Тольыстан шйакIву кьангьаш гьалам.

КIьыщмахва М.


 

%d1%82%d0%b0%d0%b1%d1%83%d0%bb%d0%be%d0%b2-%d1%82%d0%b0%d1%82%d0%bb%d1%83%d1%81%d1%82%d0%b0%d0%bd-%d1%81%d0%b0%d0%b9%d1%82

Абаза литература ащата щтIазцIаз Тобыль Закьарыйа йпа Тольыстан асквш 1879 агIан Бибаркт (ужвы АлбыргIан) дйытI. Асквш 1914 агIан апхьара дгIалган йара йкыт апны арыпхьагIвта далагатI.

Тольыстан данапхьузгьи йанайрыпхьузгьи Россия апны агIаншара дуква акIвшун; асквш 1905 ареволюция гьарпагьаджьта хIпсыхIваква йгIартыхIвачватI; ареакция ацIыхъва йтагылата ареволюция толкъвынква тшгIащтIырхуа йаталагахтI. Асквш 1917 ареволюция гьхъарамызтI: абжьы гIaгaya йалагахьан.

Тобыль Тольыстан йдунайгIагвынгIвыща зсайыз Россия ареволюция тшгIащтIыхракви йуагIа рбзазащи ракIвпI.

Йапхъахуз йчIвырхъа угIалагата йцIыхъвахуздза йакъыльгьи йымчгьи йуагIа рынасып йайттI. Ареволюция апхъала Тольыстан дъанхуз мадырсан. Ауаса йайрыпхьакваз йшырхIвауала, Тольыстан ймадырса ayaгIa йрапхьартата йчпатI. АрыпхьагIв адырра ayaгIa йрылагара дахъуан, апхьагIвчва ayaгIa ртурых райхIвуан, аурышв уысагIв дуква руысаква дырзапхьун. Абаза алфавит лихуан. Ауаса Тольыстан йалфавитква закIгьи хIпны йгьгIамдзатI, йыдзтI: апаштахI къральыгIва ayaгIa дырра раура закIылагьи йгьатахъымызтI, ацри бызшваквала гIвыра аъазлара апсра ацкIыс йачврахIун.

Йауа ухIварыквын дырра змам ayaгIa уырлыгныс рыцIа ймайpaпI. AyaгIa дырра рауырквын, апаштахIыгIва азальмагIаква рза лыргуштI, ауи йгIалцIла йшдрыхъвашуш йащталуаштI.

 

teberdaАсквш 1915 агIан Теберда апны арыпхьагIвчва райззара акIвшун. Араъа Тольыстангьи дгIачважватI. «АчкIвынчва гьра кIвымта ахIвссагьи арыпхьара атахъыпI, – йхIватI Тольыстан. – Йзларыпхьара атахъу хIыбызшвагIваца гьакIвым, урышвлагьи йарыпхьара атахъыпI», – хIва ацицIахтI арыпхьагIв. ЙшыгIбауа апшта, xIyaгIa акультура йадкIылра ахъазла аурышв бызшва магIынду шаму Тольыстан щардагIв рапхъа йгIайгвынгIвытI.

Айззара йалаз айхIара айфандын, апаштахI йыцIагылуаз арыпхьагIвын, ауи йгIалцIла Тольыстан «гьауыр» йыхьырцIан дырщнысгьи йалагатI. Йынхартагьи зынла дгIахъырхтI. АрыпхьагIв бзидздза йбуз асабикви йынхари дыркъвыргара ргвыгъан апаштахI йцхърагIагIвчва. Ауаса Тольыстан азаман ахъазгIваца йгьирыдзуам: асабиква – ачкIвынчвагьи ахIвссагьи – йпны йазикIкIитIта йайрыпхьитI, ахIарыфква дйырдыритI; асабиква анаъам хIыбызшва ахъазла йгIанйыршауа алфавит дадынхалитI. Ауаса араъагьи ауи дгьдмыртынчуазтI, йцIыхъва чвгьарала йтагылуан, йхъауысква шцушыз дыруачван, ауаса щарда мцIуата Октябрь революция Ду гIаншатI. ХIобласт апынгьи Совет власт щаквгылтI. Тольыстан йынхарта йаухтI, ауаса ужвы асабиква ъайрыпхьауа гьмадырсам, Совет апхьартапI.

АхIарыфква ргIаныршара йкъару ду алапI, йапхъахауа апхьагаква, апьесаква, ауысаква, апоэмаква, аинсценировкаква, агIахIвахраква, адырра нхараква гIанзыршаз ауи йакIвпI. Йкъару дамайгьдзауата агазети агIвырагIацIщтырти дырцхърагIун, дамайчуата алитература акъару шIаква азикIкIуан, амгIва дйырбун, ayaгIa рфольклор азиггунта йгIацIищтуан, аурышв бызшва йгIахъихуанта хIыбызшвала щарда атайкIуан. Й-20–30-хауа асквшква руацIа Тобыль Тольыстан арыпхьагата 20 раъара йгIвын йгIацIищттI.

Аурышв уысагIв дуква А. С. Пушкин, М. Ю. Лермонтов ргIвыраква Тобыль Тольыстан йбзирала хIкультура йгIалалтI.

Тольыстан йгIвыз апхьагаква йгIарнылтI йпоэмаква «Псыжв», «АлбыргIан», агIахIвахра «Джьалдуз». Ауат ракIвымкIвагьи уысата, гIахIвахра чкIвынквата щардадза апхьагаква йрылапI.

podiemАуи аъара уыс шакIвйыршауагьи Тольыстан асабиква рарыпхьара гькIайрышвуам, йынхарагьи хвду азырбитI. Асквш 1939 агIан ажурнал «На подъеме» араса йгIаншвалитI: «АрыпхьагIв Тобыль Тольыстан нхара ду акIвйыршатI. Ауи йыбызшвала йапхъахауа ахIарыфба… гIанйыршатI. АхIарыфба ужвы Черкесия йалапхьитI. АхIарыфба суратта йаншвалыз йрыцIарышву, ауагIа рбзазара йаквыргIапсу агIвыраква, абзагIвраква Тобыль Тольыстан ауагIа рбзазара йгIалихын йгIвытI. Ари йцIыхъвахауа ауыс ахIарыфба дзачIвабазазлакIгьи йаргванта йачпитI, адырра ауагIа йрылажьра швабыжта йацхърагIитI. Ужвы йашIамсуата арыпхьагIвчвагьи агIацIщтырта швъа гIарщтиитI: апхьага дыртшхъвитI, йшыргвап хауа рхIвитI».

Ари ажурнал йану гIвбала йгIальаматпI. Йапхъахауата: Тольыстан ауагIа рарыпхьарала уыста йакIвйыршаз пIатIу ду аквырцIатI. ЙгIвбахауата: Тольыстан агIахIвахраква, абзагIвраква йара йгIвуанта йапхьагаква йрылайцIун. Абар Тольыстан йлитература гIвыраква рхъа ъагIаджвыквылуа! Асквш 1927 агIан Тольыстан йпьеса «Зули» агIвра далагатI, асквш 1929 агIан йапхъахауа йкнига гIацIцIтI. Акнига «Зули» – хIва ахьицIатI; ауи йаншвалтI апьесаква «Зули», «Зарыльа», «Абзазащажви абзазаща шIыци», ашваква «Ртара хIтагылапI», «Марджьа», ауысаква «Апхьарта», «Уарад» агьиква.

ЙшхIхIвахьу апшта Тобыль Т. дгIвгIвын, дфольклордыргIвын, ауаса ауыла ауи йтынха цIхъва гьачпум. Ауи дбызшвархъвыхгIвын, дтурыхдыргIвын, дэтнографын. Й-30-хауа асквшква рагIан ауи йгIвытI анхара «Адыгьа бызшва апны ашIасга знакква». Асквш 1954 агIан ауи йкъальам йгIахъыцIитI анхара «Абаза диалектква руысла», йгIацIымцIуата йгIанхатI анхараква «Абаза ажва ащати аъаффикскви», «Абаза бызшва апны ажваншаща» агьиква. Арат анхараквала Тобыль Т. уыжвгIанчIви абаза бызшвадыррахIва хIызпхьауа дагIаджвыквцIагагIвкIта далтI.

Ауи йгIайтынхатI арат аэтнография нхараквагьи: «Апхъала абаза кыт шаъаз», «Черкес автоном область ауагIахъаква рбзазащи атынхаражвква рабакIри».

ЙшагIбауала Тобыль Т. йыршIыйара нархара щарда аман, ауи йара йхъазы уыста йхуз йгIаквухырквын институт кIьыдакI днадзун. Ауи акIвпI рылахь шаъаз шIыцта йгIаншуз ауагIахъа культураква йрыдынхалуаз зымгIвагьи. Ауи акIвпI Тобыль Т. йыхьыз арат йрапшу ахьыз бергьыльква йзрыдзхъагылуа: акъабардыйа Нагвма Шора, абхаз Гулиа Дырмит, анагIвай Джанибеков АбдулхIамид, акъарча Алий Умар (Джашу йпа) ауасамца. Тобыль Т. зхъа дгылаз алитература, афольклордырра, абызшва рхъвыхра агьиква апхъаламгIвайсра рымчпахзарквын ауи уахьчIва дшхIылахIхIвауа апшта дыгьхIылахIымхIвушызтI.

Ауи акIвпI Тобыль Тольыстан хIлитература анархараква зымгIва гIазцIазкIуа энциклопедията хIтурых дзгIалахазгьи.

Абаза культура тшауацIнахпхьадза Тобыль Т. йыхьызгьи йуысгьи рыцIагьи йрылахIитI, рыцIагьи йхIызтлапIахитI. Ауи акIвпI Тобыль Тольыстан йыхьыз xIyaгIa йырдамыгъа пшдзата йзбзазауа.

Добавить комментарий

Ваш адрес email не будет опубликован. Обязательные поля помечены *